3. Gaia. Foruak eta liberalismoa: karlistadak eta foruak indargabetzeko prozesua (1833-1876)

3. Foruak eta liberalismoa: karlistadak eta foruak indargabetzeko prozesua (1833-1876)

 

1.     Euskal Herria Antzinako Erregimenean: foru erregimena, sistema politikoa eta aduanen sistema.

-       Liburuan, honako orrialde hauetan:

-       109-110  honako orden honetan (20. Dokumentua barne):

×                           5.1 Foru erregimena

×                           20. Dokumentua

×                           Sistema politikoa: autogobernu mugatua

×                           Ordezkatze erakundeak eta pribilegioak

-       111-112, honako paragrafo hauek bakarrik

×         111: azkena (Foruen arau batek …)

×         112: lehena: (Burgesia garatu zen …)

2.     Liberalismoa eta foruak: karlistadak

Ø  Gerra zibila (1833-1840).

-       Liburuan (179-182 orr) eta *

Ø  Bigarren gerra karlista (1846-1849)

-       Liburuan (191 orr)

Ø  Hirugarren gerra karlista (1872-1876)

-       Liburuan (216-217 orr) eta *

* Foruak indargabetzeko prozesua

-       Liburuan 10, Euskal foruak, euskaldunen ohiturazko erregimena (217-219 orr.). Prozesu legegileri egindako birpasa orokorra. Aurreko puntuetako ideia batzuk puntu honetan agertzen dira.

1.    Euskal Herria Antzinako Erregimenean: foru erregimena, sistema politikoa eta aduanen sistema.

FORU ERREGIMENA

§  Berezitasuna: foruen erregimena eustea

§  Foruak (liburuan ez):

×         ohiturazko arau idatzi gabeak (usadioak eta ohiturak)

×         une jakin batean idatziz

×         zuzenbide zibila (gizabanakoen arteko harreman pribatuak), penala, prozesala eta politikoa arautu

§  Hitzak                  -Foru = legea

                                 -Pribilegioa = lex privata (talde, erakunde, hiri, elkarte batenak)

§  Aniztasuna          -Lurralde bakoitzak berea

                                 -Lurralde barruan                         -hiriek berea

                                                                                    -beste eskualdeek berea

                                 -Aniztasuna, baina beren nortasun komun berezia

                                                         → batasun kontzientzia

§  Jatorria               

1.      Pribilegioak

                           -hirietakoak

                           -Logroño eta Jakaren ereduak

2.      Ohiturako zuzenbidea

3.      Ohiturako zuzenbidearen bildumak + berrikuntzak (idazten direnean)

§  Eztabaida            

-Erregeak emanda (beraz, ken ditzake)

-Erregeek onartuta (beraz ukiezinak)

SISTEMA POLITIKOA: AUTOGOBERNU MUGATUA

§  Subiranotasun elkarbanatua (=partekatuta) → autogobernu handia

-erregeak onartua izateko zin egin behar zituen

-ezin zituen kendu edo aldatu)

-foru-baimena

-Foruen aurkako erabakiak edo legeak = kontraforuak

-“se acata pero no se cumple”

-Batzuetan mugak

-arduradunak erregeek izendatu

-erregeak azken hitza du

§  Ordezkatze erakunde-sistema (biltzarrak)

-mugak

-oligarkiaren eskuetan

-baldintzak (gaztelaniaz irakurtzen eta idazten)

§  Erakundeak

· Batzar nagusiak // Gorteak (estamentuka,Nafarroan)

-ahalmenak

­ Administrazio arloko legeak egin

­ Zergak onartu eta banatu

-urtean behin edo birritan elkartu

· Aldundiak edo Diputazioak (Araban batzar partikularra)

­ iraunkorrak

­ aginte betearazlea

· Korrejidorea

­ erregearen ordezkaria (“ahaldun nagusia” Araban, “erregeordea” Nafarroan)

­ udalerrien kontuen kontrola

­ aginte judiziala

§  Pribilegio nagusiak:

­ Zerga gutxi

­   Baina erregeak opariak eskatzen bazituen onartzen ziren

­ Soldadutzarik eza (Nafarroan salbu)

­   Marinako zerbitzua eta beren lurraldean izan ezik

ADUANEN SISTEMA

§  Kostan aduanak jartzeko debekua

­ Justifikazioa:

­   Nekazaritza txiroa

­   Produktu inportatuak merkatzeko

§  Emaitza: merkataritza askeko esparrua

­ Portu frankoak

­ Kontrabandoa

­ Aberasteko prozesua

­ Burgesia garatu (Donostian, Bilbon …) Modernizazio prozesua

2.    Liberalismoa eta foruak: karlistadak

Ø  Gerra zibila (1833-1840)

·        Bandoen babesak eta planteamenduak

×         Absolutistak eta liberalak aurrez aurre

­ Fernando VII.a V

­ Maria Kristina liberalen babesa bilatu (geldotasuna)

­ Zumalakarregi jeneralak talde karlistak bildu eta armada antolatu

×         Karlismoak defendatzen zituen printzipioak:

­ Absolutismo monarkikoa

­ Foruak

­ Lurren jabetza tradizionala

­ Erlijio integrismoa

×         Euskarria:

­ Nekazari asko

­ Behe noblezia

­ Klero kontserbadorea

­ Hirietako eskulangile asko …

×         Liberalen ideiak: Konstituzioa, legeri bakarra, gizarte zibila …

×         Partaideak:

­ Ilustratuak

­ Burgesia

­ Hiriko proletalgo berria …

·        Lehenengo Gerra Karlista Euskal Herrian

×         Erdiguneak. Euskal Herria (batez ere) Katalunia, Aragoi, Maestrazgo …

×         Karlismoa ospe handia E. Herrian. Barneko egiturak  bat egiten zuten karlismoaren oinarriekin:

­   erlijioaren eragina gizartean

­   foruzaletasuna tradizioan

­   jaunen lur sistemaren defentsa ekonomian

­   legitimismo absolutista politikan

×         Nazioen arteko jarrerak

­   Liberalen alde: Ingalaterra, Frantzia, Portugal

­   Karlisten alde: Austria, Prusia, Errusia

§  Lehenengo fasea: 1833-1835

­   Zumalakarregi karlisten lider karismatikoa

­   30.000 boluntario bildu armada diziplinatuan

­   Espainiako beste lurraldetatik ihes egindakoak ere bildu

­ Euskal Herriko geografia ezagutu + gerrilla borroka = abantaila

­ Liberalen porrotak : adibidez Ameskoako Gudua 1835

×         Don Karlosek Euskal Herri osoa kontrolatu, hiriburuak eta Errioxa izan ezik

×         Legeak aldarrikatu, administrazioa ezarri, gortea Izarran, Oñatin, Durangon, Bergaran …

§  Bigarren fasea 1835-1840 (liburuan baino apur bat gehiago)

­   Gorte karlistak Bilbo setiatzea erabaki (Zumalakarregiren iritziaren aurka)

×         Zumalakarregi zauritua eta berehala hil

×         Esparterok setioa apurtu

­   Taktika berria Euskal Herritik kanpoko espedizioak

×         Gomez jenerala (EH, Galizia, Mantxa, Extremadura, Cadiz, Madril ondoan, EH)

×         Don Karlos (Huesca, Morella, Madrileraino eta atzera)

­   Karlisten artean bi joera

×         Negoziaketaren alde (transakzionistak).

×         Gerra luzea. Moralak behera egin.

×         Proposamena: “bakea eta foruak”

×         Maroto buru

×         Gogorrak: gerra jarraitzearen alde. Don Karlos, nafarrak, arabarrak, Cabrera…

×         Marotok Euskal Herriko “gogorren” liderrak Lizarran fusilatu.

­   Bergarako Hitzarmena (Besarkada) (1839ko abuztua)

×         Maroto-Espartero: EHn gerra bukatu

×         Karlistek Isabel IIa erregina aitortu

×         Isabeldarrek:

×         Militar karlisten soldata eta kategoria onartu. Errege armadan integratu

×         Euskal foruak errespetatu (oso formula anbiguoa) *

×         Esparterok gomendatuko zion gobernuari horrek Gorteei proposa ziezaien foruak emateko edo aldatzeko (sic) *

×         Gerra jarraitu Maestrazgon eta Katalunian Cabrera muga pasa arte

§  Osteko legeak (liburuan baino gehiago)

­   1839ko urriaren 25eko legea

×         Foruen tradizioa + 1837ko konstituzio liberala batzeko saiakera = Foruak sistema liberalen integratu

×         “Euskal probintzietako eta Nafarroako foruak berresten dira, monarkiaren batasun konstituzionalari kalterik egin gabe”

­   1841eko abuztuaren 16ko Lege Itundua (aurrerakoiak)

×         Nafarroak foru-araubidea amaitu

×         Erreinu izatetik probintzia izatera

×         Gorteak eta botere legegilea eta egitura judiziala galdu

×         Aduanak Pirinioetara

×         Nahitaezko Soldadutza

×         Autonomia fiskala mantendu (kupo sistema)

­   1841eko urriaren 29ko dekretua (aurrerakoiak)

×         Araba, Bizkaia eta Gipuzkoako foru sistemaren aldaketa (praktikan indargabetu)

×         Aurrekoaren antzerakoa

×         Aduanak kostaldera

­   1844 uztailaren 4ko dekretua (moderatuak)

×         Foruen zati bat berreskuratu (aduanak ez)

×         Araba, Bizkaia eta Gipuzkoan

×         Karlistak baretzeko

Ø  Bigarren gerra karlista (1846-1849)

­   Erregaia Karlos VI.a

­   Liderra Cabrera. Katalunian, Aragoin eta Maestrazgon. Euskal Herrian ez.

Ø  Hirugarren gerra karlista (1872-1876)

×         1868 → Amadeo + Errepublika = ezegonkortasuna = karlismoa ↑

×         Neokarlismoa

­   Erlijioa + ordena publikoaren defentsa

­   Erdiko klase jabeak gehitu (lehenago liberalak zirenak)

­   Liberal foruzale asko: karlismoa alternatiba

­   Jauntxoen (handikien) ahalegina foru-aldundiak kontrolatzeko mugimendu iraultzaileen aurka

×         Botere hutsunea: karlismoaren aukera

­   Elizaren beso armatua

­   Zentralizazio liberalaren aurkako foruen defentsa.

­   Erregegaia: Karlos VII.a

­   Burua Nicolas Ollo, nafarra

­   Hiriburua: Lizarra

×         Garapena:

­   Karlos VIIak muga pasa. Hasierako porrota Orokieta. Atzera egitea Frantziara (Amadeoren garaia)

­   Partida karlistak sortu (adb. Santa Cruz apaiza). Karlos berriro sartu.

­   Euskal Herriaren kontrola (hiriburuak izan ezik). Gortea, gobernua, Oñatiko unibertsitatea …

­   Bilbo setiatu. Ollo V 1874. Porrotak hasi.

­   1874 Saguntoko Pronuntziamendua. Alfontso XII.a errege.

→ katoliko eta kontserbadore askoren bermea eta babesa galdu

­   1876 Urtarrilean Lizarra galdu. Otsailean Iruña. Gerra amaitu.

×         Emaitza:

­   Karlismoa borroka politikora pasa.

§  1876 Foruen abolizioa

×         Soldadutza egiteko betebeharra

×         Sistema fiskal orokorrean integratu

§  Canovasen alternatiba: Kontzertu ekonomikoak

×         1878 errege dekretua: Kontzertuak

×         Kontzesioa (emakida)

×         Aldundiek zergak jaso.

×         Administratzeko gaitasuna

×         Estatuari kopuru bat: kupoa

×         Luzapenak: 1887, 1894, 1906, 1925

×         ðAldundien autonomia administratibo zabala:

-        ongintzan

-        errepideetan

-        trenbideetan

-        ordena publikoan (miñoiak, mikeleteak)

×         industrialari handiek aldundiak kontrolatu

-        Haien interesen araberako politika fiskala bultzatu

-        Kontsumoaren gaineko zergak + industria produktuak desgrabatu

-        ð industrializazioa bultzatu