6. GAIA. Langileen mugimendua eta nazionalismoa
Euskal Herrian (1890-1923).
I.
LANGILEEN MUGIMENDUA
-
Langile eta ugazaben arteko harreman paternalistaren
amaiera (enpresaburuekiko armonia)
Ø Sozialismoa
- Bizkaia
-
Inmigrazioa
-
Esplotazio gordina. Langileen bizi eta lan baldintza
tamalgarriak
-
Facundo Perezagua 1885 Bizkaira heldu
-
Lehen elkarte sozialista Bilbon (tipografoak) (1886)
-
Lan gatazkak areagotu (meatzari-inguruetan bereziki)
-
1890 meatzari lehen greba garrantzitsua.
-
9 egun iraun
-
20.000 lagun.
-
Siderurgia eta ontzigintzaren elkartasuna.
-
Eskaerak:
-
10 orduko lana
-
barrakoi eta kantinak desagertzea
-
Emaitza positiboak. Ez betetzeak eta greba berriak.
-
1891 PSOEko Manuel Orte zinegotzi aukeratua Bilbon
-
1892 beste greba bat. Porrota
-
1894. “La lucha de clases” sortu
-
1903. Greba. Derrigorrezko asteko soldata lortu.
-
1910 meatzarien greba arrakastatsua (Canalejasek ezkerra
behar zuen politika antiklerikal burutzeko)
- Gipuzkoa
-
Eibar gune inportantena. Donostia.
-
Sozialismoak indarra hartu
-
Tradizio antiklerikal eta liberalaren jaraunspena
-
1912 Papelera Española hilabete greban
-
Greba orokorra izatera pasa
-
Guardia zibilak esku hartu
- Bilakaera
-
Tomas Meaberen (1879-1915) papera
-
Durangarra. La Lucha de Clases aldizkariaren eta
“Juventudes Socialistas” taldearen sortzailea
-
1915 Indalecio Prietoren joera inposatu (Perezagua baino
moderatuagoa)
-
Prieto errepublikanoekin paktuak egitearen aldekoa. Horri
esker 20 urtez diputatua
-
Errebisionismoaren polemika klasikoa
-
Perezagua kanporatua. (1919 berriro onartua)
-
1917ko grebaren azken porrota. Prieto: borroka
hauteskundeetan.
Ø Anarkismoa
-
Anarkismoa: indar txikiagoa
-
1910 CNT sortu baina 1917ra arte indar gutxi.
-
Galo Diez / Isaac Puente Amestoy
-
Barakaldo, Donostialdea, Beasain, Ordizia, Gasteiz.
-
Diktaduran anarkismoa debekatu eta suntsitu
Ø Alderdi Komunista (1921)
-
Sozialismotik banatu
-
Joera moderatuarekin apurtu
-
Perezagua buru
-
Dolores Ibarruri, Pérez Solís
Ø Sindikalismo katolikoa
garatu
-
Langile abertzaleen erreakzioa: Euzko Langileen
Alkartasuna (ELA-STV) sortu (1911)
-
Sozialismoa arrotzaren aurka, elizkoia eta nazionalista
II.
EUSKAL NAZIONALISMOA
Oinarriak
-
Estatuaren Egitura eta bilakaera:
-
Oin Berriko Dekretuak
-
Foruen arazoa
-
Borboien eta liberalen zentralismoa
-
Gazteleraren inposaketa Aro Modernoan
-
Hizkuntz menperatzailea literaturan
-
Amerikan zabaldu da
-
Estatuaren hizkuntza
-
Erromantizismoa
-
Indibidualismoa
-
Bereizitasunen balorapena
-
Literatura foruzale erromantikoa
-
Naturalismoa
-
Hizkuntzen eta kultur aniztasunaren balorapena (paisaiak,
ohiturak, folklorea...)
-
Hizkuntzen indartzea:
-
literario eta kultuak izatera pasako dira
-
Txandakatzearen ahuldura
-
Tradizionalismoa, Karlistaldiak eta foruen galera.
ðjarrera foruzale
zorrotzak
ðklerikalismo gogorra
-
Karlismoak pixkanaka bere sostengua galdu:
-
Errestaurazioko monarkia kontserbadorea eta katolikoa da.
Ordena defendatzen du.
-
Nazionalismoek hartzen dituzte beste errebindikazioak.
-
Industrializazioa:
-
Industria burgesia garatu. Kontzertu ekonomikoen aldekoa
-
Kanpoko langileen inmigrazioa: 2 mehatsu:
i. Kulturala
ii. Lan gatazkak
ðOhiko euskal nekazari gizartearen idealizazioa
(S.Arana)
Bilakaera:
§ Lehenengo joerak
-
Asociación Euskara de Navarra (1877)
-
Arturo Campión, Estanislao Aranzadi
-
Oinarri kulturala
-
Euskalerria Elkartea (1876-1902)
-
Fidel Sagarminaga
-
Foruzalea eta kulturala
§ 1892-1898
-
Sabinismoa:
-
1892 lehenengo foileto nazionalista: Bizkaya por su
independencia
-
1893 lehenengo egunkaria: Bizkaitarra
-
3 zutabe (“Jaungokua eta lagizarra”):
-
arraza
-
foruak
-
erlijioa
-
Liberalismoaren aurka, Sozialismoaren aurka,
Katolizismoaren defentsa.
-
Erradikalismoa
-
Espainia oker guztien kausa
-
Iraganaren idealizazioa (nekazal gizartea)
-
Euskeldun Batzokija
-
Foruen defentsa ð
independentziarantz
- Nazio berria
- Paradisu modukoa
- Bakea nagusi
- Kanpoko ohiturekin
kutsatu barik
- Erlijioa eta morala
nagusi
- Arraza bat
- Independentzia
baliabidea, ez helburua.
- jomuga: nazio katolikoa
-
Bizkaitarrismoa (hastapenetan)
-
Geroago federazio gisako eredua
-
1895 Eusko Alderdi Jeltzalea sortu + Bizkai Buru Batzarra
(klandestinitatean 1903ra arte)
§ 1898-1903
-
1898 Bilboko Euskalerria Elkartea alderdiratu. (De la
Sota; liberalak)
-
Arana Bizkaiko Diputatua hautatu
-
Diskurtsoaren moderazioa:
-
Industrializazioa onartu
-
Posibilismoa
-
Autonomiarantz
-
Kataluniako Lliga Regionalistaren eredua
-
Teoria eta praktikaren arteko kontraesana
(independentzia-autonomia)
-
2 sektore:
-
aranista erradikalak (karlismo eta integrismotik
etorritakoak)
-
“euskalerrikoak” (moderatuak, foruzaletasun liberalaren
etorritakoak)
-
Aranaren azken norabide “espainolista”
-
EAJ desegin eta Liga de los Vascos Españolistas proposatu
-
Sabino Arana hil (1903)
§ 1903 →
-
Angel Zabala ondorengoa
-
Bi joera:
-
independentista (ortodoxoak) Luis Arana, Angel Zabala
- Prentsa: Aberri
-
autonomista (euskalerriakoak) Ramón de la Sota
- Jatorria: liberalismo
fuerista
- Prentsa: Euskalduna
-
1906 bien arteko konpromisoa:
-
Foruen berreskurapena (legalizazioa erraztu)
-
Azken jomuga anbiguotasunean
- Independentistek lekua
zuten
-
Posibilismoa nagusi
-
Osagarri katolikoaren areagotzea (aliantzak eskumarekin
ezkerraren aurka)
-
Sendotzea
- Bizkaian sustrai sendoak
- (1907 Gregorio Ibarretxe
Bilboko alkatea).
- Gipuzkoan finkatuta.
- Araban eta Nafarroan
sartua.
-
Eusko Langileen Alkartasuna (ELA) sortu (1911)
-
Katolikoa
-
Sozialismo aurkakoa
-
Batzokiak: nazionalista-elkarte klaseartekoak
-
Luis Eleizalde / Engracio Aranzadi (Kizkitza)
-
ideologo berriak
-
prentsa zuzendariak:
- Euzkadi aldizkaria
(1905-1915)
- Euzkadi egunkaria
(1913-1937)
-
“La Nación Vasca” Kizkitzarena:
- Aranismoaren ideiak bildu
-
Mundu gerra
-
Koiuntura aldekoa
-
1917 De la Sotaren taldea nagusi. Izena aldatu: Comunión
Nacionalista Vasca
- Arrakasta hauteskundeetan
- Bizkaian lehen indar
politikoa
- Diputazioa + Bilboko
udala + 5 kongresurako diputatu (6tik)
- Beste 2 diputatu (Bergara
+ Iruña)
- Nazionalismo burgesa
autonomiaren aldekoa
-
Gerraostean
-
Hauteskundeetan atzerapen handia.
- “Liga de acción monárquica-k”
indarra hartu
- 1920-23 diputatu bat
bakarrik (Iruñatik)
-
1921 gazteria norabide moderatuaren kontra
- liskarrak: kanporatuak
- EAJ berriro eratu
- “Aberri” taldeak
ortodoxoen jarrera mantendu (egunkariaren izena)
- Liderrak
- Elias Gallastegi (Gudari)
- Luis Arana (1918an
kanporatua)
- Indarra Bilbon eta
inguruan
- Emakumeen taldeak,
antzerkia, mendi taldeak...
***
-
Diktadura
-
Aberrien aurkako errepresioa. Itxierak + atzerriratzea
-
Tolerantzia CNVrekin eta honen prentsarekin (baina
zentsura)
-
Erresistentzia urria
-
Politikaren ordez kultur ekintzak (txirrindularitza
adibidez)
-
ELA erregimenarekin lan egin
-
1930
-
Bi lerroak elkartu. Berriro EAJ.
-
Isolamendua (Donostiako itunean parte ez hartu)
-
Zatiketa: San Andres manifestua
-
Eusko Abertzale Ekintza (EAE)
= Acción Nacionalista
Vasca (ANV)
-
Eliza eta Estatua banatzearen alde
-
Akonfesionaltasuna
-
Ezkerrarekin aliantza baten alde
-
Acció Catalana-ren eredua
iruzkinik ez:
Argitaratu iruzkina