8.Gaia. Bigarren Errepublika eta Gerra Zibila Euskal Herrian (1931-1939).

8. GAIA. Bigarren Errepublika eta Gerra Zibila Euskal Herrian (1931-1939).

 

1.    Bigarren Errepublika eta Euskal Estatutua

1.1.   Gorte konstituziogileetarako hauteskundeak (1931-6-21)

o   Bi bloke

• Eskuma ( EAJ + Karlismoa + Katoliko independenteak)
• Espainian baino antolamendu hobea.
• Lizarrako estatutuaren alde
• % 56; 15 diputatu
• indarra nekazal eskualdeetan
• EAJ Donostiako Itunean ez baina errepublika onartu
• Karlismoak inoiz ez onartu errepublika
• Ezkerra (Sozialistak + errepublikarrak + Gipuzkoako EAE-ANV)
• Estatutuaren aurka  (konkordatua - arazo erlijiosoa)
• % 44; 15 diputatu
• indarra lau kapitaletan eta Erriberan

o   Tradiziozko banaketa mantendu: Hiri industria-guneak ↔ nekazal eskualdeak

1.2.   Estatutuaren lehenengo pausoak

o   Konstituzioan ezartzen dena...

o   Estatutua / Autonomia

• Estatuak emandakoa
• Uniformetasuna

o   Eskubide foralak

• Estatuak onartu
• Aniztasuna

o   Lehen mundu gerra ostean autonomismoa indartu

• Wilson
• Ekialdeko Europa

o   Donostiako Hitzarmena

• Nazionalistak kanpo
• Karlistak aurka

o   Jose Antonio Agirre (Getxoko alkatea)

• Udalen mugimendua
• Eusko Ikaskuntzak idatzitako aurreproiektua. Partiduen aldaketekin:

Þ  Lizarrako Estatutua 1931

o   Kritikak: “defizit demokratikoa”

• Legegilearen eta betearazlearen arteko muga argirik ez
• Zeharkako sufragioa
• Immigranteek botorik ez (10 urteko erresidentzia eskatzen zen)

o   Beste ezaugarri batzuk

• Foruak berriz ezartzeko eskaria
• Sistema federala (Espainiarekiko eta barne antolamenduan)
• Aldundiek oso botere handia

o   Arazo nagusia Aulki Santuarekin Konkordatua

• Alkateek onartu (427/548)
• Abertzaleak + Karlistak + Katoliko independentistak

o   Prieto: Gibraltar Vaticanista Þ Konstituzioaren aurka

1.3.   1931 (abenduan) Estatutu Proiektu Berria

o   Diputazio batzorde gestoreei

• Gehiengo laiko eta errepublikarra
• Karlistak eta indar katolikoak aurka
• Erlijioaren eta foruen aurka

o   Ezaugarri berriak:

• Euskal autonomiaren ahalmenak murriztu
• Demokratikoagoa (proportzionaltasuna)
• Estatu hitza kendu
• Immigranteei boto eskubidea eman zitzaien.
• Goi Mailako Auzitegi bat sortu zen. (Tribunal supremo)

o   1932 alkateen Biltzarra Iruñean Þ onartu

o   Nafarroa kanpo: Erriberako ezkerraren eta karlisten ezetza

o   Erreferenduma (1933):

• Bizkaian 88,3
• Gipuzkoan 89,5
• Araban 46,4 (karlisten oposizioa)

o   Proiektua etenda (CEDAren etapan)

1.4.   Legegintzarako hauteskundeak 1933

• CEDA + karlistak + monarkikoak: separatismo, marxismo eta laikotasunaren aurka
• Ezkerra zatituta: Azañaren erreformen alde + Antiklerikalismoa
• EAJ independientea: erlijioa eta estatutuaren defentsa
• Eskumaren garaipena:
• EAJ Bizkaian  eta Gipuzkoan.
• Tradizionalistak eta CEDA Nafarroan

1.5.   Legegintzarako hauteskundeak 1936

• 3 talde borrokan:
• EAJ
• Fronte Popularra (PSOE + EAE-ANV + Izquierda Republicana + Union Republicana +  PCE-EPK)
• Tradizionalistak + CEDA
• Betiko eztabaidak baina borroka latza
• Emaitza
• EAJk  9 diputatu (4 Gip. + 5 Bizk.)
• Eskumako Blokea 8 diputatu (7 Naf. + 1 Ar.)
• FPk 7 diputatu (4 Bizk. + 2 Gip. + 1Ar.) (3 errepublikar, 3 sozialista, 1 komunista)

1.6.   Estatutuaren onarpena

• 1936 Fronte Popularraren garaipena

• Indalezio Prietok berriro bultzatu:   parlamentuko batzorde bat
• Aurreko testuan oinarritutako Estatutua

­   Laburragoa (14 atikulu) eta sinpleagoa

­   Eskumen gutxiago (Kataluniako Estatuaren antzekoa)

­   Garrantzi handiko gai batzuk zehaztu  gabe (ogasuna, botere sistema...).

­   Ez ziren aipatzen ez eskubide historikoak, ez foruak eta ez Nafarroa euskal lurraldean sartzeko aukera.

• Þ 1936ko urriaren 1ean aldarrikatu
• Indarrean 9 hilabetez

2.    Gerraren bilakaera

2.1.   Eremuak

o   Bizkaia/Gipuzkoa

• EAJ-FP gehiengoa, errepublika eta autonomiaren alde

o   Araba/Nafarroa

• Nafarroan
• Errepublikaren aurka
• Mola, konspirazioaren burua, Iruñako komandantziaren buruzagia
• Akordioa karlistekin (erreketeen talde paramilitarra)
• Araban
• Teniente koronel Camilo Alonso Vega  + Jose Luis Oriolen karlistak

2.2.   Gerraren hasiera Araban eta Nafarroan

• Uztailaren 19an matxinatuak Arabaz eta Nafarroaz jabetu
• Hurrengo egunetan errepresio bortitza
• Ezkerraren aurka (CNT, UGT) eta Erriberan bereziki
• Gerra izan ez arren

2.3.   Gerraren hasiera Bizkaian eta Gipuzkoan

• EAJren hasierako zalantzak
• EAJ partidu katoliko bat zen
• Ez zen Fronte Popularraren (Herri Frontearen) parte
• Estatutua lortzeko Errepublikaren alde agertu, nahiz eta desertzio batzuk izan
• Bizkaian armada kuarteletan geratu
• Inplikatuak atxilotu
• Defentsa batzarra (EAJ + FP + CNT)
• Donostian matxinada beranduago.
• Langileen indarrak astebeteko borroka kuartelak hartu arte

2.4.   Gipuzkoa

o   Gipuzkoako Defentsa Batzarrak

• CNT+EAJ+FP
• Gatazkak: Donostia, Irun, Eibar ezkerra nagusi; beste herrietan EAJ
• Errepresaliak kartzeletan. Jarrera kontrajarriak

o   Beorlegi koronela

• Nafarroako boluntarioak + Gipuzkoakoak (ihes egindakoak)
• Irun ® Isolamendua irailaren hasieran

o   Donostia

• CNT ® defentsa
• EAJ ® alde egin
• Irailean porrota Þ Frontea ® Deban

2.5.   Bizkaian

o   Bizkaiko Defentsa Batzarra

• Abertzaleak nagusi
• Donostia erortzerakoan Madrilekin estatutua negoziatu.
• EAJ FPn sartu
• Manuel de Irujo sailik gabeko ministroa
• Gorteak Estatutua Onartu
• Kataluniakoan oinarritua
• Askatasun erlijiosoa eta kleroaren babesa
• Ertzaintza foralaren sorrera
• Industrialari eta merkatari txikien defentsa
• Langileen gaitasuna enpresaren etekinetan parte hartzeko
• Baserritarrek lurjabe bihurtzeko aukera
• Euskararen irakaskuntza eta koofizialtasuna
• Aldi baterako xedapenak aurreikusten zuen gobernua izendatzeko bidea parlamentua bildu barik.
• Behin Behineko Eusko Jaurlaritza osatu.

2.6.   Eusko Jaurlaritza

• EAJ + FP
• Jose Antonio Agirre (lehendakaria)

Gobernua:     4 EAJ

                                                               3 PSOE

                                                               1 Izquierda Republicana

                                                               1 Union Republicana

                                                               1 EAE-ANV

                                                               1 PCE

• De factoko independentzia (9 hilabete)

-       Berezko dirua

-       Pasaporteak egin

-       Justizia eta epaimahaiak berrantolatu

-       Ertzaintza

-       Euskal Unibertsitatea sortu

-       Nazioarteko politika eta harremanak (Frantzia eta Britainia Handiarekin batez ere)

-       Euskal Gudarostea sortu

25 anarkista + FP batailoi

20 gudarien batailoi

-       Euskal oasia:

o   Elizaren babesa (katolikoen arteko gerra)

o   Nazionalizaziorik ez

o   Iraultzarik ez

o   Legutio ® erasoa

o   Bonbardaketak

• Martxoan Durango
• Apirilean Gernika

o   Burdina Gerrikoa

• Bilbo bakarrik

o   Mola 40.000-Industria

• Nafarrak + Italiarrak
• Kondor eta abiazioa

Þ 1937/04/26 ® Gernika

• Mola hil ® Davila Ondorengoa

-       Gerrikoa apurtu

-       (Goicoechea ingeniariaren laguntza)

-       Bilbo hartu

o   Santoñako hitzarmena (1937/08/24)

• Italiarren aurrean errenditu
• Erbesteratzeak (buruzagiak)
• Gerra-presoen statusa
• Gurs-eko kontzentrazio-esparrua
• Justifikazioa: Valentziak ez zuen abiorik bidali (?)

o   Gerra galtzearen zergatiak

• Isolamendua

-       Beste errepublikanoenengandik

-       Europatik

-       Ontzi blokeoa

• Barneko gatazkak

2.7.   Ondorioak (1937-1939)

o   Errepublikako legeria, erakundeak, gobernu autonomoak, erreformak … desegin

o   Alderdi eta sindikatuak debekatu

­   militanteen fusilamenduak,

­   errepresioa, kontzentrazio-esparruak, kartzela edo erbestea

o   Hezkuntza eta administrazioan garbiketa

o   Gipuzkoa eta Bizkaiko Kontzertu Ekonomikoak indargabetu probintzia “traidoreak” izateagatik. Autonomia fiskala galdu

o   Araba eta Nafarroa (probintzia “leialak”) sarituak: Kontzertu Ekonomikoak mantendu